De Wereldwinkel bestaat 50 jaar, maar is er een toekomst?

Met een stapel felgekleurde dozen fairtradechocolade loopt Ellen Middelweerd het oude brandweerspuithuis van Breukelen in. “We krijgen drie nieuwe smaken van Tony’s Chocolonely. Die zijn alleen te krijgen in de Wereldwinkels”, zegt de vrijwilligster van de Wereldwinkel trots. “Dan kunnen we ze gelijk verkopen bij de feestelijkheden.”

Om welk feest het gaat, verraden de vrolijke krijtletters op een zwart bord voor de ingang: Wereldwinkel 50 jaar. Gisteren is dat jubileum gevierd in Breukelen, de wieg van de idealistische winkels vol gevlochten manden, boeddhabeelden en kunstreigers van gerecycled metaal. Vandaag vieren ook de andere winkels hun gezamenlijke verjaardag.

“De allereerste Wereldwinkel ontstond in de Breukelse woonkamer van Johan Derks”, vertelt historicus Peter van Dam, auteur van het boek ‘Wereldverbeteraars, een geschiedenis van fair trade’. “In het begin was het vooral een soort actiecentrum. In een tijd zonder Facebook hadden de activisten een plek nodig om ideeën uit te wisselen en plannen te smeden. De winkel met houten beeldjes uit Haïti en vlechtwerk ontstond er een beetje bij.”

Lokale actiegroepen

Derks’ model bleek een succes. Al snel ontsproten er door heel Nederland vergelijkbare activistische winkels. “De spullen die de vrijwilligers verkochten, werden gemaakt in ateliers in ontwikkelingslanden. Daardoor kregen de vakmensen daar een eerlijke prijs voor hun handwerk”, vertelt Van Dam. SOS Wereldhandel haalde het handwerk naar Nederland en legde ze bij de Wereldwinkels in consignatie. “Daardoor was het voor lokale actiegroepen heel makkelijk om een Wereldwinkel te beginnen. Dat kon in een marktkraam, een hoek van de kerk of een leeg pandje van de gemeente.”

Vanaf de jaren tachtig verdween het actiedeel naar de achtergrond. De winkels werden professioneler en op het hoogtepunt bestierden de vrijwilligers door heel Nederland bijna vierhonderd zaken. “Tot tien jaar geleden ging het opvallend goed”, zegt Van Dam. “Er zijn maar weinig bewegingen die het zo lang volhouden.”

Toch stak er tegenwind op uit verschillende richtingen. Door de succesvolle promotie van de Wereldwinkels gingen grote supermarkt­ketens fairtradeproducten verkopen. Tegelijkertijd begonnen internetwinkels klappen uit te delen in de detailhandel die ook de Wereldwinkels raakten.

“In tien jaar zien wij door het hele land een halvering van het aantal Wereldwinkels”, zegt Gertjan Slob, directeur onderzoek van onderzoeksbureau Locatus. De teloorgang is nog volop bezig. Alleen al in de regio rond Breukelen bleven de afgelopen maanden steeds meer deuren voorgoed dicht. Vorige week sloot de Wereldwinkel in Mijdrecht, een dag eerder die in Doorn. In juni was het raak in Boskoop, in april in Montfoort en in februari in IJsselstein. In alle gevallen na twintig, dertig of soms zelfs ruim veertig jaar.

Vrijwilligerstekort

De kaalslag is volgens de gegevens van Locatus door het hele land bezig. Slob vermoedt dat de economie niet de enige reden is. “Het hangt mogelijk ook samen met de formule. Ze werken met vrijwilligers, en misschien zijn juist die steeds moeilijker te vinden.” Ook de lokale media wijten de sluiting van de Wereldwinkel in hun dorp of stad vaak deels aan een vrijwilligerstekort.

“De groep vrijwilligers wordt op sommige plaatsen te oud”, ziet historicus Van Dam. “Jongeren hebben geen tijd om overdag in een winkel te staan. Die sluiten zich eerder aan bij campagnes als Young&Fair en de Schone Kleren Campagne.” Op wat uitzonderingen na vermoedt Van Dam dat de winkels in deze vorm gaan verdwijnen. “Maar de Wereldwinkel heeft zich in het verleden altijd heel goed aangepast aan de tijd. Als lokaal anker zijn ze nog steeds heel belangrijk voor de fairtradebeweging. Ik kan me voorstellen dat de nadruk weer meer op langs scholen gaan en druk zetten in de gemeenteraad komt te liggen.”

Achter de toonbank in Breukelen weet vrijwilliger Middelweerd zeker dat de Wereldwinkel in het brandweerhuisje het nog wel een tijd zal volhouden. “Bij ons gaat het goed hoor. We hebben moeilijke jaren gekend in de crisis, maar hebben er met z’n allen de schouders ondergezet. Een nieuw assortiment, de winkel opgefrist, we wilden per se gezond het jubileum van 50 jaar halen.”

Lees ook: 

Eerlijk winkelen zonder wierook

Eerlijke handel groeit, maar de Wereldwinkel profiteert er niet van. 

De Wereldwinkel bestaat veertig jaar.

Ze zijn hun organisatie in rap tempo aan het moderniseren.

Wereldwinkel kan niet zonder subsidie.

De Wereldwinkels zijn duidelijk een voorbeeld van professionalisering van sociaal ondernemen.